agorakring.be

André Droogers: Kieswijzer Levensbeschouwing.

Amsterdam: Amsterdam University Press, 2017, p. 242.

Recensie: Rik Pinxten

André Droogers is een emeritus professor antropologie van de religie, aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. Dat is, voor de goede orde, de protestantse universiteit van Amsterdam. In de loop van zijn carrière heeft hij talrijke boeken over religie gepubliceerd, en drukte herhaaldelijk zo zijn fascinatie uit met de multipele veranderingen die het religieuze landschap laat zien vandaag.

Als antropoloog heeft hij lokale ontwikkelingen in Zwart Afrika bestudeerd, maar als protestant bleef hij natuurlijk geïnteresseerd in de mengvormen, de ontkerkelijking, de nieuwe rollen van zingeving en religie in een sterk verstedelijkte wereld, niet het minst in het zeer gemengde Amsterdam. In dat oeuvre heeft Droogers van tijd tot tijd ook in de eigen taal zeer leesbare, meer essayistische boeken geschreven, waarvan dit er een is. Het boek is bijzonder enthousiast onthaald, met recensies in verschillende grote kranten (Trouw, maar ook NRC, en recent zelfs in De Morgen in ons land).

Heeft Droogers de nagel op de kop geslagen, of raakte hij een blootliggende zenuw, of is er nog iets anders aan de hand?

Dit is een heel gemakkelijk leesbaar boek. Het is echter vooral een ‘kieswijzer’, zoals de titel zegt. Dat wil zeggen, het is zo opgevat dat de lezer het kan gebruiken zoals een receptenboek, met één of een paar bladzijden per keer. Elke ‘keer’ staat voor een keuze die de inwoner van onze streken maakt rond een aspect van levensbeschouwelijk bezig zijn: ben ik eerder geneigd in een god te geloven of niet? Of zoek ik zekerheid of eerder pragmatische oplossingen voor samenleven? Of wat zeggen teksten me, of bidden, of ritueel? Is religie nog van deze tijd, of precies tijdloos? Enzovoort. Een palet van meer dan honderd binaire keuzemogelijkheden wordt aangeboden, eerst aan het begin van het boek, om door de lezer zelf ingevuld te worden (zoals bij de gemiddelde enquête of kieslijst). Per groep van keuzen wordt de lezer duidelijk gemaakt waar hij staat   aan de hand van zijn antwoorden: eerder conservatief, eerder religieus of atheïst, enzovoort. Dan wordt in de loop van het boek elk van de mogelijke opties op elk van de vragen toegelicht in korte teksten, die op een blad (dus op een linker- en een rechterbladzijde) twee tegengestelde keuzen uitleggen. Wat kan elke positie inhouden, en hoe pakt dat vandaag uit?

Het geheel is dus handig om in het langzaam gedestructureerde veld, met bovendien veel nieuw en vaak partieel aanbod in de levensbeschouwelijke winkel van vandaag, voor zichzelf een weg te vinden. Die weg is niet meer van een volledig consistent en gesloten wereldbeeld dat van bovenaf opgelegd wordt door ‘zij die weten’, zoals dat vroeger ging. Maar die weg wordt een soort netwerk van keuzen, mogelijks een patchwork van posities en keuzen zoals die door elk individu of elke kleine groep vandaag de facto wordt gevormd. Aan de hand van het boek kan men zo uitmaken via een langzaam en vrijwillig zelfonderzoek, waar men nu ergens staat in dit levensbeschouwelijk panorama. In dat opzicht heeft Droogers een heel origineel boek geschreven, dat het mogelijk maakt voor elk individu om zich zelfstandig te verhouden tot ouder en nieuwer aanbod in levensbeschouwingen.

Het boek is geïllustreerd met grappige lijntekeningen van Droogers zelf, die aangeven wat als visueel beeld (eerder een cartoon) of visuele metafoor kan vatten waarover een pakketje keuzen gaan. Dat verlucht het boek op een aangename manier.

Ik denk dat het boek handig is voor elk individu in onze gemengde en geïndividualiseerde maatschappij. Ik meen ook dat het kan gebruikt worden in conflictsituaties om minstens toe te laten aan te geven waar de verschillende partijen staan: door de keuzepatronen voor zichzelf in te vullen en dan samen te leggen zal inderdaad duidelijk worden hoe vaak en systematisch partijen in conflict naast elkaar praten wanneer het over geloof of levensbeschouwing gaat. Door de ‘posities’ aan de hand van de vele keuzemogelijkheden in te vullen wordt minstens dat duidelijk en zelfs zichtbaar voor iedereen, en dat is een pluspunt.

Aan de andere kant is het de vraag of dit genoeg is. Droogers vermeldt enkele keren het fenomeen van de ‘Multiple Religious Belonging’. Los van de Amerikaanse invulling dat men ‘belongs’ tot een religie of een kerk (wat een christelijke Europeaan misschien toch minder zou zeggen, maar een islamiet dan weer gemakkelijker denk ik), lijkt me dit een heel belangwekkend fenomeen; Het behoren tot verschillende ‘religies’ tegelijk wil zeggen dat groepen mensen vandaag ‘ietsisme’ kunnen aankleven en nog in iets geloven dat gelijkt op de Christelijke god. Tegelijk zullen ze Zen-sessies volgen omdat dit goed blijkt voor een evenwichtig gevoel in een hectisch leven. En misschien nog twee of meer andere ‘religieuze’ praktijken aan de dag leven. Dat is wat bedoeld wordt met deze uitspraak. Ik vermoed dat dit een wezenlijke structuur van levensbeschouwelijk leven aan het worden is, en dus veel meer dan de wat onorthodoxe keuze op een of twee criteria van levensbeschouwelijke aard, zoals het in het boek verschijnt. Als dat zo zou zijn, hoe kunnen we dan zo’n nieuwe grondstructuur tot haar recht laten komen, wanneer we vertrekken van de particuliere wezenlijk ‘intrareligieuze’ kenmerken zoals die in het boek overwegen? Ik bedoel: hoe kan die niet-consistente levensbeschouwelijke invulling als algemene vorm of basispatroon gezien worden, waarvan de duidelijke of meer ‘traditionele’ levensbeschouwelijke keuzen als een verbijzondering of een particuliere invulling zouden kunnen gezien worden? Is de Kieswijzer in staat om die fundamentele andere positionering te laten oplichten of kan die enkel gezien worden als een particulier en wat exotisch product van het keuzeproces? Ik vermoed dat onderzoek hiernaar nog slechts gestart is (zie ook H. Hermans in Nederland voor waardevol onderzoek hieromtrent), maar misschien wordt dit wel een diepe verandering in levensbeschouwelijk opzicht, zoals trouwens de door Droogers vermelde Canadese religiefilosoof Charles Taylor met zijn ‘Een seculiere tijd’ lijkt te suggereren.

Dit is een zeer waardevol boek, dat bovendien nuttig kan zijn op minstens twee vlakken. Om te beginnen kan het het individu helpen om te bepalen waar het staat in levensbeschouwelijke kwesties. Maar bovendien zou het kunnen gehanteerd worden om vanuit die positiebepalingen tot materiaal te leiden dat in vaak blinde interreligieuze conflicten (met vandaag bijvoorbeeld nogal wat geroep over ‘DE Islam’) in gesprekken en ontmoetingen kan gebruikt worden om minstens zichzelf en de tegenspreker te begrijpen in hun standpunten.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.